ZAZACA’NIN TEMEL KELİME HAZİNESİNDEN BAZI
KELİMELERİN DİĞER HİNT-AVRUPA DİLLERİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI
Yaşar ARATEMÜR
Şimdiye kadar, İranoloji, Genel ve Hint-Avrupa dilbilimi, Türkoloji/Osmanoloji, Araboloji, İslambilim gibi bölümleri okudu. Halen İranoloji, Genel dilbilim ve Hint-Avrupa dilbilimi dallarında eğitimine devam etmektedir.
yasar.aratemuer@lmu.de
1. Zazaca’nın Hint-Avrupa dili ailesi içinde konumu:
Zazaca veya Zaza dili, Doğu Anadoluda’da konuşulan bir kuzey-batı İrani dildir. Zazaca, diğer İrani diller (bkz. 4. Bölüm) ve yakın akraba olduğu diğer İrani diller ile birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin Ari/Aryani veya Hint-İrani dil ailesine/koluna dahildir. Zazaca’nın bir Kuzeybatı İrani dil olduğu yüz yıldan beridir Alman İranolog Oskar Mann tarafından kanıtlanmış ve İranologlar, Hint-Avrupa dil bilimcileri ve diğer dilbilimciler tarafından da uluslararası kabul görmüştür.[1]
2.Hint-Avrupa dil ailesi:
Hint-Avrupa dil ailesinin kökleri M.Ö. 3000- 4000 yıl geriye gider, hatta daha da öncesine kadar dayanır. M.Ö. 3.000’lü yıllarda Hint-Avrupa kavimleri dünyanın değișik coğrafyalarına yayılmaya başlamıştır. Bu yeniden inşa edilen dili 1816 yılında, Alman dilbilimcisi ve Hint-Avrupa dilbilim dalının kurucusu olan Franz Bopp “Indogermanisch” yani Hint-germence / Hint-Avrupa dili olarak adlandırmıştır.[2] 1816 “Conjugationsystem der Sanskritsprache” (Sanskritçe’nin Eylem Çekim Dizgesi) adlı eserinde Sanskritçe’yi Germence, Yunanca, Latince vb. dillere bağlayan ilişkileri inceledi. Sanskritçe’nin Avrupa ve Asya dilleriyle akraba olduğunu ilk ortaya koyan Bopp değil; ondan önce bu alanda çalışma yapanlar da vardı; ama akraba diller arasındaki bağıntıların bağımsız br bilime konu olabileceğini ilk anlayan Bopp’tur ve aynı yıllarda “Indogermanistik” yani İndogermence / Hint-Avrupa dilbilim dalını kurdu.
Büyük Hint-Avrupa dil ailesi’nin kolları/dalları veya dil aileri şunlardır: Arice (İranca ve Hintçe), Germence, Keltçe, Yunanca, Baltça, İslavca, Anadoluca/ Anadolu dilleri (Hititçe, Luvice v.d.), İtalca / Latin veya Roman dilleri, Arnavutça, Ermenice ve Toharca. Bu dil grupları veya küçük dil aileleri akraba olmak zorundadırlar, çünkü mevcut benzerlikler tesadüf olamaz, ancak bir köke dayanmak zorundadırlar.[3]
3. Arice/Aryanice veya Hint-İranca:
Arice/Aryanice veya Hint-İranca olarak da adlandırılan dil ailesi, HintAvrupa dil ailesinin bir koludur.[4] Ari dil ailesinin ortak öncüsü Proto-Arice’dir. Proto-Arice, Proto-Hint-germence veya Proto-Hint-Avrupa dilinden gelen, Hint-Avrupa dillerinin ortak öncüsüdür. Proto-Hint Avrupa dili (M.Ö. 3000 -
2000) arasında Proto-Arice’ye kadar uzun bir karanlık dönem vardır.[5]
4. İrani diller:
“İrani diller” adı 1840 yılından beri kullanılmakta, ilk olarak August Fried-
rich Pott ve Christian Lassen tarafından kullanılmıştır. O zamandan beri İrani diller böyle adlandırılıyor. “Īran” adı veya kavramı yir. īran, of. ēran, ef. ariya-, av. airiiya-, < ir. *arya’dan gelir ve tüm Antik İran ve eski Hindistan’ın Ari/Hintİrani kabilelerinin eskiden beri kendini tanımlamasıdır. (eh. ārya-). Bu halklar kendini M.Ö. 2000’li yıllardan veya daha önceden beri kendilerini böyle tanımlamışlardır/adlandırmışlardır. Bu Avesta, Sanskritçe ve Behistun yazıtında da belgelenmiştir. Bu isim sadece İran’da ki dilleri tanımlamaz –“Īran” devlet adı ilk kez 1934 yılında verildi - daha ziyade genetik akraba olan bir dil grubunu / dil ailesini gösterir. İrani diller bugün Afganistan, Pakistan, Tacikistan, İran, Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan ve diğer Orta Asya ülkelerinde ve de Arap yarımadasında ki Uman’da da konuşulmaktadır. Eski zamanlarda İrani halklar daha geniş bir alanda yaşamaktaydılar. Batıya doğru göç eden Türk halklarından önce daha geniş bir alana yerleşik idiler.[6] Bugün ki Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan’da eski zamanlarda İrani halklar yaşamaktaydılar. Hatta M.Ö. 1000’li yıllara kadar bugünki Doğu Türkistan ve Moğalistan’ın kuzeyinden Çin’in sınırlarına kadar İrani halkların yaşadığı (Soğdlar) kanıtlanmıştır.[7] İrani diller üç döneme ayrılırlar, yani M.Ö. 7. yy. ile M.Ö. 3. yy. arası ‘Eski İrani diller’ dönemi, M.Ö. 3.yy. ile M.S. 8.yy arası ‘Orta İrani diller’ dönemi ve 8./9. yy.‘dan beri ‘Yeni İrani’ diller dönemidir.
4.1. Eski İrani diller:
Eski İrani dönemden şu diller biliniyor: Medce, Avesta (Zend dili), Eski Farsça, İskitçe, Doğu ve Batı Saka dili, Arahoçe ve (eski Partça). Eski Farsça Ahameniş krallarının kitabelerinin ve yazıtlarının dili idi. Eski İrani dillerden günümüze aktarılan sadece eski Farsça ve Avesta dili’dir. Farsça şimdiye kadar en eski veya yazılı olarak aktarılan eski İrani dildir. Diğer aktarılan eski İrani dil de Avesta’dır. Avesta dilindende yazılı metinler ve Zerduşt dininin kutsal kitabının yazıldığı dildir. (M.Ö. 1000) Eski Avesta ve Genç/Yeni Avesta (M.Ö. 7./6.) olarak iki döneme ayrılır. Avesta’nın ne zaman yok olduğu /öldüğü hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir ama Sasaniler döneminde de tekrar yazıldığı biliniyor. Diğer eski İrani dillerdense önemsenecek kadar yazılı metin veya belge kalmamıştır. Zazaca ile Avesta arasında çok enteresan benzerlikler mevcuttur.[8]
4.2. Orta İrani diller:
Orta İrani diller döneminden Orta Farsça ve (Orta) Partça günümüze ak-
tarılmıştır. Partça’ya, Orta İrani dönemine ait olduğunu tanımlamak için, bazen “Orta Partça” denir, ancak ne eski İrani zamandan ne bir ön kademesi ne de modern bir kademesi vardır. Ama M.Ö. eski dönemlerde Partlar var idi, ancak eski dönemlerden belge veya yazıt bulunmamaktadır. Pers Kralı Daryus’un Behistun ( M.Ö. 521) yazıtında Partların var olduğu görünüyor, yani eski İrani diller dönemi diye bilinen dönemde bu dil yani eski Partca yaşamaktaydı ama belgelenmemiştir. Partça bir kuzeybati İrani dil ve Eşkanilerin ( M.Ö. 247 – M.S. 224) devlet diliydi ve o dönemde baskın dildi. Hatta Eşkanilerden sonra Sasaniler döneminde ilk 50 yıl resmi dil olarak kullanıldı. Bugünki yeni irani dillerden Zazaca ve Zazaca‘ya yakınlık gösteren bazı yeni İrani dillere en yakın dil olarak Partça biliniyor. Diğer Orta İrani diller şunlardır: Soğdca, Harizmce, HotanSaka dili, Tomşuk-Saka dili, Baktrice ve Sarmatça-Alanca dilidir.[9]
4.3. Yeni İrani diller:
Araplar tarafından Sasani İmparatorluğu’nun fethinden sonra Yeni İrani dil-
ler dönemi başlar. Bu zamandan itibaren yani M.S. 8./9. yy’dan itibaren İrani diller, Arap Alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Yeni İrani halkların dağılımı İran, Afganistan, Tacikistan, Pakistan, Türkiye, Azerbaycan ve diğer Orta Asya ve Doğu ülkeleridir. [10]
Yeni İrani diller şunlardır: Yeni/Modern Farsça, Peştunca, Zazaca, Beluç-
ça, Kürtçe (Kırmanci/Kurmanci, Sorani ve Kelhuri), Goranice, Tatça, Talişçe, Osetçe, Simnanca, Sivendce, Gezce, Vafsça, Mazenderanca, Gilakice, Aştiyanca, Lakça, Vahça, Paratça, Yağnobca, Yidğa, Munci, Yazğulamca, Sangliçi-İşkaşmi, Sengiserce, Roșani, Lari, Hunsari, Laristani, Kumzari, Ormuri, Şuğni, Bahtiyari,
Lurca, Başkartça, Herzendce ve diğerleri.[11]
Şekil 1. İndogermenlerin Anayurtları ve dağılımı (M.Ö. 4000-3500)
Kaynak: Werner König, dtv-Atlas Deutsche Sprache, München 2007, S. 40
Hint-Avrupa dil ailesi ile İrani diller:
Aşağıdaki soyağacı, İrani dillerin de dahil olduğu Hint-Avrupa dilleri ara-
sındaki akrabalık ilişkilerini gösterir.
5. Temel kelime hazinesinden bazı örnekler:
Zazaca’nin temel kelime hazinesinden akrabalık ilişkilerini birkaç örnekle
göstermek istiyorum.
Ele alınacak ilk kelime –baba- kelimesidir.
zaz. pī ‘baba’
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
eav. ptā, gav. pitā, ehi.skr. pitá-, ef. pitā, part. piδ, of. piδ/pyd, yf. pedar, bel.
pis, peşt. plār, tal. pə, sim. pia, az.(GTat.). pia, oset. fid / fyd, şuğn. pīd, van. Pyār
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir: yun. πατήρ (patḗr), lat. pater, got. fadar, irl. athir, lit. tėvas, erm. hayr, toh. A
pācar, toh. B pacer, fr. père, vik. faðir, isv. fader, dan. far, ealm. fater, oalm. vater, eing. fæder, ing. father, alm. Vater, germ. *fader ile birlikte Hint-Avrupadaki *ph2tér- köküne dayanır.
Anne kelimesi için zaz. māi̭ ‘dişil, anne’, mār-(d) ‘anne’, mārī ‘dişil’, (mādak/g ‘dişi manda’):
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor: av. mātar-, ehi. skr. mātár-, part. mād, of. mād, yf. mader, bel. mās, maz. mād,
gez. māu, tal. mā, oset. mād, vah. mād, peşt. mor, hun. manī,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
toh. (B). mācer, yun. µᾱϑτηρ, µήτηρ (matēr, mētēr), lat. māter, as. mōdar, irl. māthir, lit. motina, eslav. mati, erm. mayr, arn. motër, vik. móðir, fr. mère, dan. mor, isv. mor, nor. mor, hol. moeder, ealm. muoter, eing. mōdor, ing. mother, alm. Mutter ile
birlikte Hint-Avrupadaki *meH2tér- köküne dayanır.
Erkek kardeş kelimesi için zaz. bərā(r) ‘erkek kardeş’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
eir. *brātar, ehi. bhrátā-, skr. bhrā́ tar-, av. brātar, ef. brāta-, part. brād, soğd.
βrāt, har. βrād, hot. brāte, tumş. brāde, of. brād, yf. berāder, ytat. birār, tal. bəro-ar, bel. brāt/s, sim. bäre, gil. bərār, vafs. berā, gez. berā, hun. berā, kurm. bira, sor. bira, peşt. wror, munc. vroy, şuğn. vīrō(d), sarık. v(i)rud, yazğ. v(ə)red, vah. vrit, par. byā, oset. ærvad, yağn. virót
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. φρήτωρ (phrḗtōr), lat. frāter, got. broþar, eirl. brāth(a)ir, lit. brõlis,
eislav. bratrъ, erm. ełbayr, toh. A pracar, B procer, vik. bróðir, ealm. bruoder, eing. brōþor,
ing. brother, alm.
Bruder, hol. broeder, izl. faro. bróδir, dan. brother, isv. bror, broder, nor.
bror, hırv. brat, fr. frere, it. fratello ile birlikte Hint-Avrupadaki *bhréh2ter- köküne dayanır.
Ayak kelimesi için zaz. pāi̭ ‘ayak’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
av. pada-, ehi. ved. pādá-, ef. pāda-, part. p̕d / pāδ, of. pāi̭, pʾy /pāy, yf.
pā(y), siv. pā, baht. pā, oset. fæd, gor. pā, peşt. pṣ̌ a
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. ποδ-<pod->, lat. ped-, luv. pāta-, lit. pėdà ‚ alm. Fuß, slov. pòd, toh. B pe, arn. për-posh “unter”, vik. fōtr, got. fōtus, fr. pied, let. pēda, ealm. fuoʒ, oalm. vuoʒ, es. fōt, odalm. vōt, hol. voet, eing. fōt, ing. foot, dan. foot, isv. fot, nor. foot, germ. *fōt-, *fōtu- ile birlikte Hint-Avrupa’da ki / Indogermence’de ki *ped- / pod- köküne dayanır.
Kol kelimesi için zaz. ermə ‘kol’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor: ehi. īrmáhḥ, oset. arm, ar, hot. ārra-,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
ealm. oalm. as. odalm. ohol. hol. arm (ohol. aerm, arem), eing. arm (earm),
vik. armr, ing. isv. arm, got. arms (cerm. *arma-), eslav. ramo, rus.(eski) rámo (рamo)
ʽomuzʼ, lat.
armus ʽüstkol, kürek kemiğiʼ, dan. arm, isv. arm, nor. arm ile birlikte Indogermence’de ki *ar(ə)- köküne dayanır.
Diş kelimesi için zaz. dindun, dindān ‘diş’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
av. dant-, dantan-, skr. dan, Soğd. dnt’k, hot. dandaa-, dandāka-, vafs.
dindān, yf. didan, kurm. diran, oset. dændag, yağn. dindāk, siv. dindā,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. odṓn, lat. dēns, got. tunþus, lit. dantìs, erm. atamn, eing. tōþ, irl. dēt,
nor. tooth, isv.
tand, dan. tooth, ing. tooth, alm. Zahn ile birlikte Indogermence’de ki *H₁dónt-, *H₁dn̥ t- köküne dayanır.
Dudak kelimesi için zaz. lew/lo ‘dudak’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor: vafs. lo, yf. læb, kurm. lev, gor. low / lo, gez. lōi̭, lō, siv. leč,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
lat. labium, oalm. ohol. lippe, eisv. lippa, let. lūppa, nor. lepe, isv. lip, dan. lip, eing.
lippa, alm. Lippe, hol. ing. Lip ile birlikte Indogermence’de ki *lē̌ b-, *lō̌ b-
köküne dayanır.
Kurt kelimesi için zaz. verg ‘kurt’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
gav. vəhrka-, ehi. vŕ̥ka-, skr. vŕ̥kaḥ, gil. verg, tal. værg, harz, vorg, simn. verg, vafs. værg, tat. værg, seng. varg, maz. verk, gor. wärg, ofar. gwrg /gurg, yf. gorg,kKurm. gur, sor. gurg, bel. gwark, yağn. urk, şuğn. wūrǰ, par. γurγ, yid. wurg, < eir. *vr̥ka-,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
hit. walkuwa- ‚canavar‘, got. wulfs, lit. vilkas, eslav. vliku, yun. lúkos, lat. lupus, ealm.
wulf, eing. wolf, ing. wolf, lit. vlĭkŭ, erm. ujk, isv. varg ile birlikte Indogermence’de ki *wl̥kʷos köküne dayanır.
Fare kelimesi için zaz. merre ‘fare’; mūš ‘köstebek’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
ehi. skr. mū́ ṣ, gav. mūš-, yf. mūš, vafs. mūš, gor. miła, az. mūrā, hun. mīš,
kurm. mūš,
Diğer Hint-Avrupa dillerdinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. mũs (µῦς), lat. mūs, eslav. myšьĭ, erm. mowkn, arn. mi, ealm. mūs, alm. Maus, ing. mous, dan. mus, nor. mus, isv. mus ile birlikte Indogermence’de ki *mūs- köküne dayanır.
Küçük baş hayvan için zaz. pes ‘küçük baş hayvan: koyun, keçi ves.’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
av. pasuš, ehi. páśu-, tat. pas, gor. pesī ʽkoyun’, peşt. psə ʽkoyun’, oset. fos,
kurm. pez
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir: lat. pecus, got. faihu, lit. pẽkus, as. fehu, eing. feoh, ealm. fihu, alm. Vieh ile
birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *pék̑ u- köküne dayanır.
Öküz kelimesi için zaz. gā ‘öküz’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
hir. *gā́ u̯š ‘inek’ > av. gāu-, skr. gáuḥ, yf. gāv ʽsığır, inekʼ, siv. ga ʽinek’, hun. ga, gez. ga, kurm. ga, orm. gōy ʽinek’, par. gū ʽinek’, peşt. γwa, baht. gā, siv. gā ʽsığır’, ir. *gau-
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
lik. wawa-, yun. boũs, lat. bōs, toh.(B) keu, ealm. kuo, eing. cu, ing. cow, alm. Kuh, Let. gùovs, erm. kov ile birlikte Indogermence’de ki *gwóu̯s köküne dayanır.
İnce kelimesi için zaz. tenik ‘ince’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor: ehi. tanúḥ-, kurm. tenik,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. tanaós (ταναός), lat. tenuis, ealm. dunni, eislav. tǐnǐkǐ, rus. tónkij, eir. tanae, ealm. thunni, oalm. dünne, as. thunni, odalm. dünne, ohol. dunne, hol. dun, eing. þynne, ing. thin, vik. Þunnr, isv. tunn, dan. tynd, nor. tynn, hırv. tanak, germ. *þunnja ile birlikte Indogermence’de ki *ten- köküne dayanır.
Ad kelimesi için zaz. nāme / numə/nome ‘ad’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
eir. *nāman-, eav. nāman-, ehi. nā́ ma-, part. nāma, of. nāma, yf. nām, simn. nom, gil. nōm, maz. nūm, peşt. num, şuğn. nām, siv. nām, seng. noum, hun. nūm, gez.
nūm, gor. nām, par. nām, yid. nām, oset. nom, kurm. nav, sor. naw,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. ónoma, lat. nōmen-, eslav. ime, got. namō, vik. nafn (*namn-den), isv.
namn, nor. navn, dan. navn, ealm. namo, oalm. nam(e), as. namo, odalm. ohol. hol. naam, eing. nama, ing. name, isv. namn, germ. *naman- ile birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *nomen- köküne dayanır.
Yeni kelimesi için zaz. newe / newə ‘yeni’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
av. nauua-, ved. návyaḥ, yf. nou, peşt. nə́ way, hun. nēi, kurm. nū
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
lat. novus, eir. nūë, yun. ѵεoς (néos), lit. naūjas, eslav. novъ, rus. nóvyj, vik. nȳr, ealm. niuwi, oalm. niuwe, niwe, niu, as. niuwi, nīgi, odalm. nīe, nige, nigge, alm. neu,
ing. new, ohol. nieuwe, nūwe, nīe, hol. nieuw, eing. nīwe, nīowe, nēowe, fr. nouveau, it. nuovo, isv. ny, dan. nye, nor. nye, slov. novo, hırv. novi, got. niujis, germ.*newja- ile birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *neṷi̭os- neṷos- köküne dayanır.
Yıldız kelimesi için
Zaz. āstārə ‘yıldız’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
av. star-, astarag (geçmiş zaman), ehi. stár-, yf. star, kurm. stēr, peşt. sto-
ray, siv. issāre, esārā, sitāre, gor. esārī,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
hit. hašter-, yun. ἀστήρ (astḗr), lat. stēlla, got. stairno, eir. sir, toh. B ścirye, as. sterro, oalm. odalm. sterre, ohol. sterre, starre, hol. ster, eing. steaorra, ing. star, ealm. sterno, oalm. stern(e), yalm. Stern, dan. stjerne, nor. stjerne, isv. star ile birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *h2stē̌ r- köküne dayanır.
Kapı kelimesi için zaz. ber ‘kapı’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
eir. *dvara-, ef. dvara-, av. duuar-, ehi. dvā́ r, of. dær, yf. dær, part. bar, vafs. bær, gil. bær, par. bōr, orm. bar, gez. ber, hun. ber, siv. bärtā, kurm. deri, sor. der, peşt. war,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. thýra, lat. foris, lit. durys, eslav. dvъrъ, rus. dver, ealm. turi, oalm. tür(e), odalm. döre, alm. Türe, dan. dør, nor. dør, isv. dörren ile birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *dhṷḗr- köküne dayanır.
Sıcak kelimesi için zaz. germ ‘sıcak’:
Aynı kökten olan Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
phir. *gharma-, Av. garma-, skr. gharma-, ehi. gharmá-, yf. gærm, vafs.
gærm, kürt. germ, tal. germ, siv. germ, gyärm, gez. germ, oset. γarm, baht. gyerm, gor. germ, seng. gærm,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. θερµός (thermós), lat. formus, ealm. warm, epr. gorme, oalm.odalm. es.ohol. hol. warm, eing. wearm, ing. warm, vik. varmr, isv. varm, nor. varm, dan. varm, germ.*warma ile birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *g̭ṷhr-mo- köküne dayanır.
Tuz kelimesi için zaz. sua̭l /sōl ‘Tuz’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
skt. sal-ilá- “tuzlu”
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. háls (ἅλς), lat. (tam.tek.) sal-is, got. salt, eir. salann, lit. saldùs, eislav.
solьǐ, rus. sol’, toh. A sale, oalm. salz, es. salt, odalm. solt, ohol. sout, hol. zout, ei. s(e)alt, ing. vik. isv. salt,
Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *sal- köküne dayanır.
Ölmek fiili için zaz. mer- ʽölmekʼ:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor: av. merə-, skr. marati ʽölmekʼ, mṛtá- ʽölmüşʼ, yf. mor-, mordan ʽölmekʼ,
gez. mē̌ r-, mert, kurm. mir- mirin, siv. mer-,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
hit. mert-, yun. émorten (aor.) ʽöldüʼ, ámbrotos ʽölümsüzʼ, lat. morior, got. maúrþr ʽcinayetʼ, eing. morþor, ing. murder, alm. Mord, eir. marb ʽölmüşʼ, eir.
marw ʽölmüşʼ, lit. mìrštu, eslav. mĭrǫ, erm. meṙanim ʽölmekʼ, meṙaç ʽölmüşʼ ile bilikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *mer- köküne dayanır.
Götürmek fiili için zaz. ber- ‘götürmek’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor: eav. baraitī, ef. bar-, ehi. bhárati, ved. bhárāmi, part. br-, of. bwltn, bl-,
bwrd-, br- , gez. ber-, hun. ber-, siv. ber-, yf. bordan (bar-), kurm. bir-,
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir:
yun. phérō (φέρω), got. bairan, eirl. -beir, lit. berti, eslav. bǐrati, lat. ferre ile
birlikte Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *bher- köküne dayanır.
İstemek fiili için zaz. wāšt- wāz- ‘istemek’:
Aynı kökten olan Aryani/Hint-İrani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
phir. *u̯áćti > hiir. *u̯ášti > ved. váṣṭi, eav. vašti, ef.*hu̯ādaia-, part. wxʾz, of. xwʾh /xwāh/ (<*xwaδ-), yf. xvāstan (xvāh-), kurm. xwaz-, xwest- ile birlikte Hintavrupa’da ki / İndogermence’de ki *u̯éḱti köküne dayanır.
Vurmak fiili için zaz. ǰen- ‘vurmak’:
Aynı kökten olan Ari/Aryani dillerde şu sözcükler yer alıyor:
hir. *ǵhanti ‚vuruyor’ > pir. *ǰanti > gav. jaiṇti, ef. jantiy ʽvuruyor, öldürüyorʼ, ved. hán-ti, part. jdn, jn- , of. ztn /zaδan ʽvurmak, ateş etmek, öldürmekʼ, yf.
zadan (zan-) ʽvurmakʼ, kürt. žan
Diğer Hint-Avrupa dillerinden şu sözcükler karşılaştırılabilinir: hit. kuen-zi, Hintavrupa’da ki / Indogermence’de ki *gwhen- köküne dayanır.
Ben bazı örnekler ile Zazaca‘nın Kuzeybatı İrani bir dil ve diğer İrani diller
ve de Hintçe ile de akraba olduğunu gösterdim. Daha fazla örnek te gösterebilirdim. Paralel olarak Avrupa dilleri ile de yapılan karşılaştırmalar, Zazaca‘nın kendi başına bağımsız bir İndogermen yani bir Hint-Avrupa dili olduğunu kanıtlıyor. Bu diller ile olan ortak yanlar/benzerlikler Zazacanın bağımsız bir Hint-Avrupa dili olduğunun dışında başka bir sonuç ortaya çıkarmıyor. Zazaların Türk veya Zazaca‘nın Türkçenin bir lehçesi iddiasi tamamiylen ciddi olmayan çalıșmalardır ve de bilimsel değillerdir. Türkiye’de Zazaca üzerine yapılan çalışmaların tamami siyasidir. Ciddi çalışan bir bilim adamı böyle bir șeye șüphe bile edemez.
İranoloji, Hint-Avrupa dil bilimi veya benzeri dallarda eğitim görmemiş biri
ve bu alanda uzun yıllar çalışma yapmamış biri Zazaca üzerine bilimsel çalışamaz. Her hangi bir bölümü okumuş kişi ancak o bölümde çalışma yapabilir. Zazaca üzerine yapılan bu gibi çalışmalar bilimsel olmayan “toplamalar”dırlar. Bu kişilerin çalışmalarına bakıldığında görülecektir.
KISALTMALAR
| * Bu, bir öncü olarak geliştirilen anlamına gelir. (Yeniden inşa) | gil. gor. got. gtat. har. havr. hin. hir. hit. hol. hot. hırv. hun. ing. ir. irl. isv. it. izl. kurm. kürt. lat. let. lik. lit. luv. maz. mun. nor. | Gilakice Goranice Gotça Güney Tatice Harezmce Proto-Hint-Avrupaca Hintçe Hint-İranca Hititce Holandaca Hoten-Sakacasi Hırvatca Hunsarca İngilzce İranca İrlandaca İsvecce İtalyanca İzlandaca Kurmanci-Kürtçesi Kürtçe Latince Letonce Likya dili Litvanca Luvice Mazenderanca Munci Norveçce | |
| < > ʽ…’ alm. ar. av. az. baht. bel. dan. eav. ef. eh. ei(ng. eir. erm. es. eislav. ealm. eisv. epr. far. faro. fr. gav. germ. gez. | -den kaynaklanır olur anlam Almanca Arice / Aryanice Avesta( Zend dili) Azari / Azadi Bahtiyari Belucce Danimarkaca Eski Avesta Eski Farsça Eski Hintçe Eski İngilizce Eski İranca Ermenice Eski Saksonca Eski İslavca Eski Yüksek Almanca Eski İsveççe Eski Prusya dili Farsça Faroece Fransizca Genç Avesta Germence Gezce | ||
| seng. | Sengiserice |
| sor. | Sorani-Kürtçesi |
| şuğ. | Şuğni |
| tal. | Talişçe |
| tat. | Tatça |
| toh. | Toharca ( A ve B) |
| tumş. | Tumşuk-Sakaca |
| vafs. | Vafsça |
| vah. | Vahça |
| van. | Vanetsice |
| ved. | Vedce |
| vik. | Vikingce |
| yalm. | Yeni Yüksek Almanca |
| yağn. | Yağnobca |
| yazğ. | Yazğulamca |
| yid. | Yidga |
| yir. | Yeni İranca |
| ytat. | Yeni Tatça |
| yun. | Yunanca |
| zaz. | Zazaca |
odalm. Orta düşük Almanca oalm. Orta yüksek Almanca of. Orta Farsca ohol. Orta Hollandaca orm. Ormurca oset. Osetce oyalm. Orta yüksek Almanca par. Paraçice peşt. Peştunce pari. Proto-Arice phir. Proto Hint-İranca pir. Proto-İranca part. Partca rus. Rusca sar. Sarikulca soğd. Soğdca sim. Simnanca siv. Sivendce skr. Sanskritce slov. Slovence
KAYNAKÇA
[1] Hadank/Mann 1932, 18; Paul 1998, 12; Schmitt 2000, 78
[2] Meier-Brügger 2010, 133
[3] König 2007, 39
[4] König 2007, 39
[5] Hoffman 2004, 30-38
[6] Schmitt 1989, 1; Schmitt 2000, 1-7
[7] Schmitt 1989, 2; Schmitt 2000, 1-7
[8] Schmitt 1989, 25- 30; Schmitt 2000, 21-41
[9] Schmitt 1989, 95-103 ; Sundermann 1989, 114-137; Schmitt 2000, 66-87
[10] Schmitt 2000, 66
[11] Schmitt 2000, 66-87
