BEHİSTUN ANITINDA GEÇEN “ZAZANA” KELİMESİNE DAİR
ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM
Nebi BUTASIM*
ÖZET
M.Ö 522 ve 486 yılları arasında hüküm sürmüş I. Dara (Büyük Kral Darius) kendi aile soy ağacını, hüküm sürdüğü toprakları, boyunduruğu altına aldığı krallar ve bölgesi üzerinde oluşan isyanları anlattığı bir kitabe ve anıt yaptırmıştır. Bu anıt bugün itibariyle İran’da Kirmanşah bölgesi içinde yer alan Behistun Köyü’nde yer almaktadır. Yazıt Sir Henry Rawlinson tarafından 1835-1839 tarihleri arasında çözümlenmiştir.
Eski Farsça (proto-part), Elamca ve Babil olmak üzere üç farklı dilde yazılan anıt, aynı zamanda Kral Darius yardımcıları ve boyunduruk altına aldığı kralların rölyeflerini kapsamaktadır. Konumuza bahis olan Zaza kelimesi, yazıtın, 1. sütun 18-20. satırları arasında Babil Kralı Niduntu-Bel ile I. Darius arasında karşılaşılan yer olarak geçmektedir.
1.18-19: ….. Zâzâna nâma avardam: anûv Ufratuva…… Bu kısımda bariz bir şekilde Fırat boyunda Zâzâna adında bir yerde bahsedilmektedir. Zâzâca bir çok kelimeyi kapsayan bu anıt, özellikle bu kelimenin var olması hesabiyle dikkat çekmektedir. Tarih boyunca Zazaların Fırat boyunca yerleşik olması ve göç bölgelerinin genellikle bu güzergahta olması bu kelimenin günümüz Zaza kelimesiyle birebir ilişkili olduğunu kanıtlamaktadır.
GİRİŞ
Antik dünyanın en eski kavimlerinden biri de Perslerdir. Pers imparatorluğu 1 milyon kilometre kare bir alana yayılma başarısı göstermenin yanı sıra, hâkimiyet kurduğu her yer yerde kendisini ispatlayacak eserler bırakmayı da başarmıştır.
* Van Milli Eğitim Müdürlüğü, butasimnebi@gmail.com
Pers İmparatorluğu’nun (Akameni) bilinen en büyük kralı Büyük Darius M.Ö. 521-519 tarihleri arasında, bugün İran’ın Behistun (Bêsutun) denilen mevkiinde kayalık üzerinde üç dilde kayalara oyulmuş, atalarının tarihi ve kendi dönem olaylarını yazmıştır.
Behistun kayalığı üzerinde bulunan; Babil, Elam ve Eski Farsça (Eski Pers dili) dilleriyle olmak üzere üç ayrı dilde yazılan yazıt, Kral Darius ve ona isyan edip tutuklanan 9 bölge krallarının rölyefleriyle süslüdür. Kabartma kral tasvirlerinin üzerinde ise Ahuramazda’nın kabartması bulunmaktadır.
Büyük Darius’un yaptırdığı bu eserde, Darius’un soy ağacı, yaptığı savaşlar ve ona karşı yapılmış isyanlar anlatılmaktadır. Tüm bölgedeki krallıkları isim ve yer belirterek vermesi zamanının en önemli anıtları arasında sayılmasına neden olmuştur.
Behistun Anıtı olarak bilinen eser, detaylı olarak, ilk kez Sir Henry Creswicke Ravlinson tarafından 1835-1839 tarihleri arasında incelenmiştir.
Aslında bir asker olan Rawlinson kendi deyimiyle; İran’da görevli olduğu sırada sıkıntısını gidermek için Behistun Anıtı’nı incelemeye koyulmuştur. Farsça’yı ve Doğu dillerini iyi bilen Rawlinson ikinci kez 1844-1847 arasında bu yapıtı incelemiş ve çözmeyi başarmıştır. Rawlinson’un bu yazıtı çözmesine yardımcı olan unsur bu yazıtın bir kopyasının Mısır papirüslerinde olduğunun söylenmesidir. Ancak yaptığım araştırmalarda bu papirüs hakkında detaylı bilgi bulamadım.
Rawlinson’dan sonra birkaç bilim adamı da bu konuda çalışmalar yapmış ve yazıt olgun halini almıştır. Yazıt üzerinde yaptığım çalışmada, “Zazana” kelimesinin geçtiğini gördüm. Bu nedenle yazıt üzerinde daha yoğun çalışma gereği duydum. Yazıtın tüm detaylarını inceledim. Aynı zamanda çevrede bulunan Nakşı Rüstem denilen yazıtların da çözülmüş halini incelemeye koyuldum. Yazıt hakkında yabancı tüm kaynakları taradım. Ve sonuç olarak yazıda, Zazaları ilgilendiren “Zazana” kelimesinin olduğunu gördüm. Behistun anıtında birçok Zazaca kelime vardı.
Bu literatürde geçen ilk Zaza kelimesidir. Zazana kelimesinin de Zazaların yaşadığı yer anlamında kullanıldığı kanısındayım. Kelime Behistun Anıtı’nda bulunan 1. sütun 19 satırındadır.
Yazıtın Türkçeye çevrilmiş hali ise şöyledir: Büyük Kral Darius der ki: Daha sonra ben Babil’e gittiğimde, henüz Babil’e varmadan Fırat Nehri’nin yanında “Zazana” diye adlandırılan bir yer -kasaba- vardı. Burada Nedintu-Bel adında biri kendine Nebukednezar adı vermiştir. Ve ordusuyla bana karşı geldi…
Bu yazıtta net olarak “Zazana” kelimesini görmekteyiz. Şimdi ise “Zazana” kelimesinin geçtiği paragrafın, Zazaki, Eski Pers dili, günümüz Farsça ve İngilizce’sini göstermeye çalışacağız.
Zazaki
Şahe Şahun Dâravéş vhâti: Pésêra ez shiva Babil. Hama Babilra nırasayu nızdi vayé Fıratıd şehr est nume yéra vhâti “Zazana” ita Nedintu-bel xûra vhâti Nebukednezar. Pê merdımûn xhu umı mâ sêr, ma piâ da yo bin. Ahuramazdamaiy yâri kerd. Péra ma piâ cenk kerd. Pé yâri Ahuramazda maiy héq Nedintu-bel da.
Eski Persçe:
thâtiy : Dârayavaush : 91 xshâyathiya : pasâva : adam : Bâbirum : ashiyavam : athiy : Bâbirum : yathâ : naiy : 92 upâyam : Zâzâna : nâma : vardanam : anuv : Ufrâtuvâ : avadâ : hauv : 93 Naditabaira : hya : Nabukudracara : agaubatâ : âish : hadâ : kârâ : patish : mâm : hamaranam : 94 cartanaiy : pasâva hainaranam akumâ : Auramazdâmaiy : upastâm :
Farsça
بنذ 91 19-19 داریٌٌش شبه گٌٌیذ: آنگبه من رىسپبر بببل شذم. ىنٌٌس بب بببل نزسیذه بٌٌدم کو نذیتبئیزه
کو خٌٌد را نبٌٌکذنصز مینبمیذ, بب سپبه خٌٌد بو شيز «ساسانو» در نشدیکی «اً فزاتٌ» )فزات( رسیذ تب بب من
نبزد کنذ. پس مب نبزد کزدیم. اىٌٌرامشدا مزا یبری داد. بخٌٌاست اىٌٌرامشدا من سپبه نذیتبئیزه را سخت شکست دادم. دیگزان بو آة افتبدنذ ً آة آنيب را بزد. آنگبه کو مب نبزد کزدیم, 2 رًًس اس مبه «انبمکو»
]99[ گذشتو بٌٌد
İngilizce:
19. (1.90-6). Darius the King says: After that I went off to Babylon. When I had not arrived at Babylon, a town named Zazana, beside the Euphrates -- there this Nidintu-Bel who called himself Nebuchadrezzar came with an army against me, to deliver battle. Thereupon we Joined battle; Ahuramazda bore me aid; by the favor of Ahuramazda I smote that army of Nidintu-Bel exceedingly. The rest was thrown into the water, (and) the water carried it away. Of the month Anamaka 2 days were past, then we fought the battle.
Burada geçen kelimenin günümüzde Zaza diye adlandırılan halk ile ilgisi olduğu kanısını uyandıran nedir?
Bunun için bir kaç nedenimiz var.
Birincisi: yazıtta geçtiği gibi Zazana kelimesi dikkat edilirse Fırat kenarında diye geçmektedir. Tarihin tüm evreleri göz önüne alınırsa Zaza halkı Fırat nehri kıyılarına ve ona yakın yerlere yerleşmişlerdir. Aynı yerleşim günümüzde de devam etmektedir. Bu da göç yollarının da sürekli aynı rotada olduğunu göstermektedir.
İkincisi: Aynı formda yazılmış yer isimleri, yani sonunda “na” kelimesinin bulunduğu yer isimleri, yazıtın birçok yerinde görülmektedir. Örneğin; Mada, Sogdiana, Yauna, Armina, Açina gibi. Bu yer isimlerinin birkaçı bugün bile kullanılmaktadır. Armina: Ermeni yerleşkesi, Açina: Asya gibi. “Zazana” kelimesi de buradan anlaşılacağı üzere Zazaların yaşadığı yer anlamında kullanılmıştır.
Üçüncüsü ise: Bu kelimenin yanı sıra Behistun anıtında geçen birçok kelimenin günümüz Zaza Dili’nde aynen veya çok küçük farklılıklarla kullanılmasıdır.
Yazıtta geçen “Zazana” kelimesi ilk başta kelime benzerliğiymiş gibi gelebilir. Ancak Behistun Yazıtı’nın tamamı incelendiğinde aslında bu Zazana kelimesinin tesadüf olmadığı anlaşılmaktadır.
Yaptığım analiz ve incelemeler neticesinde bu yazıtta geçen birçok kelimenin günümüz Zazaca dilinde ya aynen kullanıldığını veya çok az değişikliğe uğradığını saptadım.
Aslında çok daha fazla bulma imkânımız olabilirdi. Ancak bundan 2500 yıl önce yazılmış bir yazının telaffuzunu bilmemize imkân bulunmamaktadır. İrani dilleri göz önüne alırsak o zamanki telaffuzun şimdiki telaffuz ile çok benzerlik gösterdiğini söyleyebiliriz. Örneğin (naiy) kelimesi İngilizcede “néi” şeklinde telaffuz edildiğini görebiliriz. Aynı telaffuz şekli Zazaca ve diğer İrani dillerde de mevcuttur.
Anıt üzerinde geçen kelimelerin tam telaffuzunu bilemediğimizden birebir bugün kullanılanları göz önüne almak zorundayız.
Aşağıda bu kelimelerden bazılarını görmekteyiz
| Eski Pers Dili | Şimdiki Zaza Dili | Türkçe |
| Ima: | Ina -In | bu |
| İmaiy: | Inay -İnun | bunlar |
| Dastayâ | Destmı -dest | Elim - el |
| Dargam: | derg | Uzun) |
| Zûra: | zûr | yanlış – yalan |
| Zurakara:. | zûr | Yalan –yanlış |
| Biya: | bı | (olmak) -oldu |
| Kâra: | Kâr | iş |
| Martahyâ: | Merd | Ölüm - öldü |
| Pasâva: | Pêsıva - Péra | bundan sonra |
| Tarsam: | Ters -tars | korku |
| Râstâm: | Râst-- Raşt | doğru (right) |
| Daushtâ: | Duest | arkadaş – dost |
| Ciyâkara: | ciyâkerd | ayırmak |
| Haça: | Heta –hata -heya | den itibaren – ta ki |
| Dâruv: | Dâr - Dâru | ağaç |
| Arasam: | Rasa | yetiştiğimde |
| Ashiyavam: | Shiya | gittim. |
| Ashiva: | Shiya | gitti |
| Parârasa: | Péra rasa | ulaşmak-yetişmek |
| Duv: | Du | ikinci |
| Thâtiy: | Vâti | dedi –söyledi |
| Puça: | Puç | çocuk |
| Adam: | Ezem | Ben - benim |
| Manâ : | Mına | benim |
| Vayam: | Vay –vâtin | Seslenilir, Çağrılır |
| Amiy: | Umé | geldiler |
| Brâta: | Brâ | kardeş |
| Nâma: | Numé | isim |
| Kaufâ: | Kâf - Kûı | dağ |
| Rauca: | Ruec | gün |
| Naiy: | Naiy (Nîe) | Hayır- olumsuzluk |
| Gaushâ: | Gûesh | kulak |
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz; Zaza dili sanıldığının aksine, çok eski bir dil olup, İrani diller ailesinde saygın bir konuma sahiptir. Bugüne değin söylendiği üzere yakın bir geçmişe değil de çok daha eskilere dayanan bir tarihi geçmişe sahiptir.
Konu ile ilgili yapılacak araştırmaların Zaza dili ve Zaza tarihini aydınlatacak bilimsel verileri ortaya koyacağı şüphesizdir. Zaza dili ve tarihi üzerinde net ve geniş kapsamlı bilgilerin ortaya çıkması, ancak Zaza dilinin konuşulduğu bölgelerde geniş alan taraması yapılarak, Türkiye -İran-Irak-Suriye bölgelerinde bulunan tarihi eserler ve diller üzerinde karşılaştırmalı çalışmalarla sağlanacaktır.
Resim 1: Behistun Anıtı
Çizim 1: Behistun Anıtı yazıtların kayada bulundukları mevkiler
(Prof. R. Schmitt’ten)
Resim 2: Behistun Anıtı’ndaki çivi yazıtı formu
Resim 3: Eski Pers Alfabesi Heceleri
(Anıtta geçen Zazana kelimesi)
KAYNAKÇA
General. R. Borger, Die Chrono logie des Darius-Denkmals am Behistun-Felsen, Göt tingen, 1982.
G. G. Cameron, “Darius Carved His tory on Ageless Rock,” The National Geographic Magazine 98, 1950, pp. 825-44.
A. V. Williams Jackson, “The Great Behistun Rock and Some Results of a Re-examination of the Old Persian Inscriptions on It,” JAOS 24, 1903, pp. 77-95
H. Luschey, “Studien zu dem Darius-Relief von Bisutun,” AMI, N.S. 1, 1968, pp. 63-94.
A. Martorelli, “Storia persiana in Erodoto. Echi di versioni ufficiali,” Rendi conti del Istituto Lombardo 111, 1977, pp. 115-25.
E. Norris, “Memoir on the Scythic [today called Elamite] Version of the Behistun Inscription,” JRAS 15, 1855, pp. 1-213.
R. A. Parker and W. H. Dub berstein, Babylonian Chronology 626 B.C.-A.D. 75, Providence, 1956.
H. C. Rawlinson, “The Persian Cuneiform Inscription at Behistun, Decyphered and Translated; with a Memoir on Persian Cuneiform Inscriptions in General, and on that of Behistun in Particular,” JRAS 10, 1846-47; 11/1, 1849 (un finished). Idem, “Analysis of the Babylonian Text at Behistun,” JRAS 14/1, 1851.
R. Schmitt, “Zur babylonischen Version der Bīsutūn-Inschrift,” Ar chiv für Orientforschung 27, 1980, pp. 106-26 (about the relationship between the three versions). U. Seidl, “Ein Relief Dareios’ I. in Babylon,” AMI, N.S. 9, 1976, pp. 125-30.
N. Sims-Williams, “The Final Paragraph of the Tomb-Inscription of Darius I (DNb, 50- 60). The Old-Persian Text in the Light of an Aramaic Version,” BSOAS 44, 1981, pp. 1-7.
W. Vogelsang, “Four Short Notes on the Bisutun Text and Monu ment,” Iranica Antiqua 21, 1986, pp. 121-40.
J. Wiesehöfer, Der Aufstand Gaumātas und die Anfänge Dareios’ I, Bonn, 1978, pp. 3-42, 226-29.
R. Borger and W. Hinz, “Die Behistun-Inschrift Darius’ des Grossen,” in Texte aus der Umwelt des Alten Testaments 1/4: Historisch-chronologische Texte 1, Gütersloh, 1984, pp. 419-50.
G. G. Cameron, “The Old Persian Text of the Bisitun Inscription,” Journal of Cuneiform Studies 5, 1951, pp. 47-54.
A. Cowley, Aramaic Papyri of the Fifth Century B.C., Oxford, 1923 (repr. Osnabrück, 1967), pp. 248-71.
J. C. Greenfield and B. Porten, The Bisitun Inscription of Darius the Great. Aramaic Version, Corpus Inscr. Iran., pt. I, vol. V: Texts I, London, 1982 (text, Eng. tr., and commen tary).
Kent, Old Persian, pp. 116-35 (OPers. text with Eng. tr.). L. W. King and R. C. Thompson, The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock of Behistûn in Persia, London, 1907 (trilingual text with Eng. tr.).
E. N. von Voigtlander, The Bisitun Inscription of Darius the Great: Babylonian Version, Corpus Inscr. Iran., pt. I, vol. II: Texts I, London, 1978 (Babylonian text, including the Babylon frag ments, and Eng. tr.). Weissbach, pp. 8-79 (trilingual text with Germ. tr.).
