Deylemiler (Orta Farsça: Daylamīgān; Farsça: دیلمیان, Deylamiyān) Hazar Denizi'nin güneybatı kıyısındaki Kuzey İran'ın dağlık bölgeleri olan (şimdi Gilan Eyaleti'nin güneydoğusunun yarısını oluşturan) Deylem'de yaşamış bir halk.[1][2]
Deylemlilar yakın dövüşte yetenekli savaşçı insanlardı. Sasani İmparatorluğu ve sonraki Müslüman imparatorluklarında asker olarak istihdam edildiler. Deylam ve Gilan, Müslümanların İran fethine başarılı bir şekilde direnen tek bölgelerdi, ancak bölge dışındaki birçok Deylemli asker İslam'ı kabul etti.[3] Alevilerin, Abbasi ve Emevi otoriteli bölgelerde gördükleri zulümlerden dolayı sığındıkları Deylem ve Gilan eyaletlerine göç ederek Şii İslam itikadini de İran'ın Müslümanlarca fethi dönemleri başarılı bir şekilde İran'da yaygınlaştı.[2] 9. yüzyılda nüfusları çoğalan Deylemi ve Gilan halkın günümüzde hâla Şii İslam'ın Alevi meşrebinden biri olan Zeydilik koluna mensupturlar. Ali İbnü'l-Esîr Deylemliler için şöyle söyler: "Deylemliler Şii dinini benimsediler."[4][5] 10. yüzyılda bazıları İsmaililiği benimsedi, daha sonra 11. yüzyılda Fatımi İsmaililiği ve ardından Nizari İsmaililiği benimsediler. Hem Zeydiler hem de Nizariler, Şii İslam'ın Kuran ve Ehli Beyt itikadine mensup olan Safeviler'in 16. yüzyılda yükselişine kadar İran'da güçlü bir varlık sürdürdüler. Safevi Türklerinin öncülleridir. 930'larda, Deylem'de Büveyhî (Büveyhoğulları) hanedanı[6] ve Can Hanedanlığı ortaya çıktı ve 11. yüzyılın ortalarında Selçuklu Türklerinin gelişine kadar elinde tuttuğu günümüz İran'ının çoğunu kontrol etmeyi başardı.
Deylem [Zaza]
Deylem (Arapça: ديلام, Farsça: دیلمان), Hazar Denizi'nin güneybatısındaki dağlık bölgenin tarihî adı. Zamanla doğusundaki Taberistan (bugünkü Mazenderan) ve batısındaki Gilan da Deylem bölgesinin içinde addedilmiştir.
Dağlık bir coğrafya olduğundan Arapların ilerleyişinden korunmuş ve geç İslamlaşmıştır.
Kethüdalar tarafından yönetilen Deylemliler 9. yüzyılda Zeydiye mezhebinin misyonerlik faaliyetinin sonucu Şiiliği kabul etmişlerdir.
İslam tarihçisi Ali İbnü'l-Esîr Deylemliler için şöyle söyler: "Deylemliler Şii dinini benimsediler." Müslümanlığa geçmeden önce bölge halkının çoğu Zerdüştlük inancına mensuptu.
Deylemliler Sasaniler döneminden itibaren Süvari olarak önemsenmiş, Gazneliler ve Fatımiler gibi İslâm devletlerinde de paralı asker olarak kullanılmıştır.
Nizamül Mülk te Siyasetname eserinde Türkler ile Deylemlilerin [Zaza] asker ocaklarında kullanılmalarını tavsiye etmiştir.
Deylemliler [Zazalar] Part, Sasani, Deylemistan, Büveyhîler, ve Can Hanedanlığı gibi devletleri kurucu unsurları - kurmuşlardır.
Deylem bölgesinin merkezlerinden Alamut Kalesi İsmaililerin kolu olan Nizarilerin eline geçince onların fedaileri olarak da kullanılmışlardır.
Teoman Durali,William Burley Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi birçok dil bilimci- Tarihçi Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zaza Halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir.
Deylem-Zaza ilişkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank, Vladimir Minorski, David.N.Mackenzie, Arthur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zazacanın tarihi Deylem bölgesi üzerinde konuşulan diller ile yakından ilişkili olduğunu tespit edip Zazaların kuzey İran'dan, tarihi Deylem bölgesi üzerinden göç edip bugünkü yaşadıkları bölgeye geldiklerini öne sürmüştür.[7][8][9][10][11][12][13][14][15] Tarihi Deylem bölgesi üzerine bugün konuşulan Tatça, Talişçe, Gilekçe, Sengserce, Simnanca ve Mâzenderanca gibi dil ve lehçeler Zazacaya en yakın dillerdir.[7][16][17][18][19][20][21] William Burley Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Arthur Christensen gibi dilbilimci ve araştırmacılar Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zaza halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir.[13][14][15]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Fishbein, Michael, ed. (1990). The History of al-Ṭabarī, Volume XXI: The Victory of the Marwānids, A.D. 685–693/A.H. 66–73. SUNY Series in Near Eastern Studies. Albany, New York: State University of New York Press. p. 90, note 336. ISBN 978-0-7914-0221-4.
- ^ a b "Alevi Türkmen Devletleri" Muharrem Uçan (Can Yayınları) 2. Baskı - ISBN 978-605-4039-43-2, s. 276 / Alevilerin (Alioğulların) Emevi ve Abbasi zulmünden acem (arap olmayan) İran'a kaçışları ve İslam'ın İran'a yayılışı
- ^ Potts 2014, s. 165.
- ^ Minorsky, 1964: dipnot 63: 30
- ^ Buhl, Fr. (1986). "al-Ḥasan b. Zayd b. al-Ḥasan". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume III: H–Iram. Leiden, and New York: BRILL. ss. 245–246. ISBN 90-04-08118-6.
- ^ Minorsky, 1965: 192-93
- ^ a b "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
- ^ "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013.
- ^ Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
- ^ V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
- ^ a b Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
- ^ a b W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
- ^ a b John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
- ^ "Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021.
- ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
- ^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
- ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
