Prof. Dr. Abdulaziz BEKİ
Bingöl Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
I-GİRİŞ
Bir dilin öğrenim ve öğretimi o dilin sözlük, filolojik (sarf-nahiv= dilbilgisi) ve edebi (belagati) inceliklerinin bilinmesine bağlıdır. Bu dilbilimi dallarından en önemlisi ve öğrenmesi en zor olanı o dilin sözlük kısmıdır. Bu nedenle başta ilgili dilin sözlük (lügat) alemine hakim olmak gerekir. Çünkü her dilin en büyük kesiti, o dilin kelime potansiyel bilgisini oluşturan sözlük dünyasıdır. Bunun yanı sıra o dilin kelime yapısını inceleyen “Sarf-morfoloji” bilim dalı ve cümle yapısını ve cümleyi oluşturan kelimelerin cümle içindeki görevlerini ve görev simgelerini inceleyen “Nahiv-sentaks” bilim dalıdır. O dilin edebi ve estetik sözel ve anlamsal sanat inceliklerini inceleyen “Edebiyat-Belagat” bilim dalı da o dilin diğer temel direklerini ve önemli kesitlerini oluşturmaktadır.
Böylece, bir dilin bilimsel olarak kullanılabilmesi için anılan dört bilim dalı-
nın öğrenimine bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan birinci dal olan sözlük alanına hakim olan kesim, genellikle doğuştan o dili kullanan halk kitlesidir.
Ancak, halk kitlesi konuştuğu dili, kelime seçimini, cümlenin öğelerini, öğelerin görevleri gibi bilimsel hususların teknik isim ve görevlerini bilinçli bir şekilde kullanmamaktadır.
Bu araştırmanın konusu Zazaca’nın filolojisi”dir ki buna Kırdki/Dimili de denilmektedir. Bir dilin filolojisi ise o dilin fiziki iskeletini, projesini, dizimini ve teknik kavramlarını ortaya koyan bir bilim dalıdır.
Bu çalışmamızda asırlarca iptidai kişiliğiyle, istibdat perdesi altında saklanan doğal kural ve kaideleriyle ses aleminde sözlü yaşamını sürdüren Zazaki/ Dimilki/ dilinin filolojik yapısını incelemeye çalışacağız.
Bilindiği gibi, bazı fanatik seküler mantığın egemen olduğu coğrafyalarda yerel dil ve lehçelerin özgürce yaşama imkânı bulunmadığı ve “tabiatı koruma “ kanunu gereğince dahi koruma altına alınmadığı ve asırlarca ölüme terk edildikleri için bu doğal ve fıtri ayetlerin gelişme, araştırma ve bilimsel olarak inceleme, geliştirme ve bir disiplin haline getirme şansları olmamıştır. Dolayısıyla, biz bu araştırmamızda evrensel bir dil konumunda olan Arapça dilbilgisi ile Arapça dilbilimcilerinin teknik terimlerini, kurallarını ve inceliklerini temel model olarak alıp Zazaki filolojisine uygulayacağız. Bunun yanı sıra bazı özel konu ve özel teknik adlandırmalarda zaman zaman Türkçe, Farsça ve hatta İngilizce gramerinden de yararlanmaya çalışacağız.
BİR DİLİN MANEVİ YAPISI
Anadil, ezeli kudretin bir ayeti ve bir tuğrasıdır. Şekilleri kulun dimağına, anlamları kalbine ve tuşları da ağzına basılmış özel bir celali mührüdür. Kişinin ilahi kişilik markasını belirleyen bir hatemdir. Anadili, renk gibi, cinsiyet gibi, boypos gibi Yüce Allah’ın kullarına bağışladığı, yaratılışına dercettiği çok önemli bir lahûti nimettir. Bireyin iradesi dışında tasarlanan esrarengiz bir senaryonun tezahürüdür. Nitekim asrımızın büyük müceddidi Üstad Bediüzzaman Hazretleri de Asar-ı Bediyye adlı eserinde şu tespiti ortaya koymaktadır: “İnsanda kaderin sikkesi lisandır.” Onu ihmal etmemek ve muhafaza etmek gerekir.
Kula düşen görev, Allah’ın kendisine emanet ettiği bu dil ayetini doğru okuyarak kabul etmek, öğrenmek, geliştirmek, hak ve hakikatte kullanmaktır. Onu yaratıcısına karşı namazda, niyazda, diğer ebna-i cinsine karşı sosyal ilişkilerde bir sevgi ve saygı iletişim aracı olarak devreye sokmaktır. Her dilin yaratılışı, onu kullanma vizesidir. Çünkü göz bakmak, kulak işitmek, dinlemek, ayak yürümek, el meşru işlerde çalışmak, beyin/akıl düşünmek ve anlamak için yaratılıp verildiği gibi dil de konuşmak, anlatmak ve öğretmek için yaratılmıştır. Bu organların doğal fonksiyonlarını icra etmekte ve meşru dairede kullanmakta yaratıcının var olan icazetine karşı gelmek makul değildir.
Bu lahuti sorumluluk karşısında, bu dilin ayetini de doğru okuyup öğretmek, yapısındaki ilahi kudret izlerini, incilerini, desenlerini, kural ve kaidelerindeki güzelliklerini ortaya çıkarmak amacıyla bu konuyu bilimsel arkeolojik kazı ile derinleştirerek madensel filizlerini keşfetmek ve değerli mensuplarına takdim etmek istedik.
Tarih boyunca mazlum ve sahipsiz olarak hayatını sürdürmeye çalışan bu ilahi ayeti ebna-i cinsime önemli bir yadigar olarak tanıtmak onlara karşı vefa borcumuzu ödemek niteliğindedir.
BİR DİLİN FİZİKİ YAPISI
Bir dilin öğrenim ve öğretimi‚ o dilin sözlük, filolojik (sarf-nahiv=dilbilgisi) ve edebi (belagati) inceliklerinin bilinmesine bağlıdır. Bu dilbilimi dallarından en önemlisi ve öğrenmesi en çok zor olanı o dilin sözlük kısmıdır. Bu nedenle başta ilgili dilin sözlük (lûğat-kelime hazinesi) alemine egemen olmak gerekir. Çünkü, her dilin en büyük kesiti, o dilin kelime potansiyel bilgisini oluşturan sözlük dünyasıdır.
Buna paralel olarak dilin kelime yapısını inceleyen “Sarf-morfoloji” bilim
dalı ve cümle yapısını ve cümleyi oluşturan kelimelerin cümle içindeki görevlerini ve görev simgelerini inceleyen “Nahiv-sentaks” bilim dalı ile o dilin edebi ve estetik sözel ve anlamsal sanat inceliklerini inceleyen “Edebiyatı-Belagati” bilim dalı da o dilin diğer temel direklerini ve önemli kesitlerini oluşturmaktadır. Bu unsurlar diğer bütün dillerde bulunduğu gibi (Arapça, Farsça, Türkçe ve İngilizce gibi) Zazaca’da da bulunmaktadır. Nitekim bunu bizzat yaptığımız araştırmalarla ispatlamış bulunmaktayız. Bugün konuşulan Zazaca’dan birçok edebi şiirler ortaya koymuşuzdur. Örneğin;
يو ولات رندمى يو باژار شرين دى ڤير فلكون دشتى چولگد زرى وادي كهكشوند زى آصطرى ڤير ديست گولد كويي زى طور سيناي هوى يي زى نفيس عيسى شفا كين ڤلا دردمندر بِرّيي پير زى عصى موسى ڤيل يـي زى ڤلون يثريبي گل يي زى گلـون حرايى وارى يي زى وارون أربيل حيات دون زى جژى داييزى يو گلى گلسـتونو سراسـر گـل و ريحـونو بوى يي زى بوى مسك عنبيرا شونن را سير دشت و كونوپاشتى خو دون هيت كوى آزى ڤيرخوشونن كوى شمدينى پي لـى گونيگ و لـى مراد دشتى آفتـور بنا شينىآوى زوزون جباقچورى موننا آوى مرگميرى زى ينى زمزم دوناوه شفايا قى هر دردرىأصفهان وادى كنا روشن جومى خضر زى خاتمى باژار نوى طاپـو كنا بنومـى دينى اسـلامىجوما پيل يو طاپي كو پيل دونا ديست هرّى بنگولى جومي حجون زى يوچلا فيشنا سير عرد بنگولىجومى صلاح الدينْ ايوبي زى گلى گلستونى دوزاغاجد مسك شوننا سير دستون ڤلى بوستونىيو وندشگاها پيل بياآسربين ييرا علم دونوه يو نسلا نوى ها ينا مژدون بدين پويت شيينوههر يو دويد يو آصطر برقَنْ زى نجم ثاقب چاغا موننرا گن يو چق فينن تا بن زى يو صاحبتكى ماللى تكى سيدى تكى فقى تكى صوفى تكى شيخى تكى مرشيد خو بستين تيه پي يو كوفىتو بغداد و سمرقندى تو قدس و شام وبيروتى تو شيرازو تو آوازى قى خورتون شار ان ولاتى پا بستى ان ولات شرين شش-هوت آصطارى فلكون دومارى ييد شو-روژ گيرين زى گيرايون روژمون عزمونداري ينى فلكى خود , قضى بوگلون فلكى خود كانا رش يو دشتا ڤورين قضى گيغى زرى كى خودهيره قضى بين گيغيرا كوت سير تاريخ سرحديرا هوت أوك دونوه وارى دريد مون گول و ڤيلى واريرا يو تاريخ رنگين اين ونين سير صحيفى صرون عصرون سراسر رحمت هو ڤارن سير فلكون اين باژارونان آصطرى ولات ما يي ولات شيرين زى گل پرى هرلتى يي أيرجن دنيا هرعزيز يي زى كوى شيرى )18(
II- ZAZACA’NIN FİLOLOJİK YAPISI
A- Masdar Yapısı
1-Orijinal Mastar = kök +dış, tış, yış .(..dene, ..tene, Munzur ağzında)
2-Ca’li (yapay mastar)= sıfat+ti, waliti, ağati, malati,
B- Fiillerin Yapım Kökleri
Haber ve talep açısından iki gurup olan fiillerin yapılarını ve diğer bazı türevlerini kolayca belirlemek için yapılan araştırmalarla üç çeşit kök tespit edilmiştir. Bu her iki çeşit fiil gurubundan bir kısmı bir kökten inşa edilecektir. Önce bu köklerin tespiti sonra da hangi kökten hangi fiilin veya hangi türevin türetileceği anlatılacaktır:
1.Geçmiş zaman kökü
Geçmiş zaman kökü, dış, tış mastar eklerinden “ış”, yış ekinin de tümü atıldık-
tan sonra kalan kısım “Geçmiş zaman kökü”dür. Bu kök aynı zamanda dili geçmiş zaman kipidir. Geçmiş zaman kökünden şu fiil kipleri ile türevleri yapılır:
1.1.Dili Geçmiş Fiil Kipi
Ör: wendış-wend, werdış-werd, nuştış-nuşt, pıştış-pışt, musayış-musa,
musnayış-musna….
1.2.Dili Geçmişin Hikaye Kipi
Dili Geçmişin Hikayesinin Formülü: Dili geçmiş + ıv/v –ıb/b..
Ör: wend-wendıv, werd-werdıv, nuşt-nuştıv, pışt-pıştıv, musa-musav, musnamusnav….
1.3.Şimdiki Zamanın Hikayesi
Şimdiki Zamanın Hikayesinin Formülü: Dili geçmiş+ên
Ör: wend-wendên, werd-werdên, nuşt-nuştên, pışt-pıştên, musa-musên,
musna-musnên….
1.4.İstek fiil kipi
İstek fiil kipinin geçmiş zaman kipi bu kökten yapılır. Formülü: werıka+bı+dili
geçmiş +ên..
Veya formülü: werıka+bı+şimdiki zamanın hikayesi…
Ör: werıka tu bıwendên, werıka mı bınuştên, werıka wu bımusên ….
1.5.Gereklilik kipinin hikayesi
Gereklilik fiil kipinin geçmiş zamanı bu kökten yapılır. Formülü: gon/
gerek+bı+dili geçmiş +ên..
Veya formülü: gon/gerek +bı+şimdiki zamanın hikayesi….
Ör: gon/gerek tu bıwendên, gon şıma bıomên, gon ma bımusên….
1.6.Yeterlilik kipinin hikayesi
Yeterlilik fiil kipinin hikayesi de bu kökten yapılır. Formülü: eşkên+bı+dili geçmiş +ên…
Veya formülü: eşkên+bı+ şimdiki zamanın hikayesi…
Ör: tu eşkên bıwendên, şıma eşkên bımusên…
1.7.Şart kipinin hikayesi
Şart kipinin hikayesi de bu kökten yapılır. Formülü: eg/eger (şart edatı)+bı+dili
geçmiş+ên
Veya formülü: eg/eger+ bı+ şimdiki zamanın hikayesi (veya fiilin sonunda..
se eki)…
Ör: eg tu bıwendên tı bin yo mallawu pil…..
1.8.Etken ortaç (ism-i fail)
Etken ortacın formülü : dili geçmiş +ox/oex
Ör: wendoex, nuştox/nuştoex, werdoex, xewatoex, setoex, rotoex, ardoex,
berdoex….
1.9.Edilgen ortaç (ism-i meful)
Edilgen ortacın formülü: dili geçmiş+ ı (yı-nakısda)
Ör : wendı, nuştı, werdı, setı, rıtı, ardı, berdı, musnayı, girnayı, vêşnayı, de-
cenayı….
1.10.Pasif ortaç (geçişsiz fiilin ismi faili) Pasif ortacın formülü: geçişsiz fiilin dili geçmişi +ı/yı… Ör: reo-nıştı, wurıştı, şıayı, omayı, vêşayı, girayı…..
Not: Pasif ortaç ile edilgen ortaç arasında yapı açıdan bir fark yok ise de anlam bakımından önemli bir fark vardır. Edilgen ortaç, başka birisinin fiilinden etkilenen kişidir. Dolayısıyla geçişli fiilden ancak türetilir. Pasif ortaç ise kendi fiilinin faili olup geçişsiz fiilden üretilir.
2) Geniş Zaman Kökü
Geniş zaman kökü, mastar eki atıldıktan sonra kalan kısımda da bir takım
değişmeler yapılarak kök elde edilir. Bu kökten de aşağıdaki zaman ve emir kipleri kolayca yapılır:
a) Geniş zaman kipi
Geniş zaman kipi geniş zaman köküne “..en” takısı eklenerek yapılır. Formü-
lü: geniş zaman kipi+en.. Ör: wendış-wen/wun+en
b) Şimdiki zaman kipi
Şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipinin başına “h” harfi getirilir. Formülü:
“h”+ geniş zaman kipi..
Ör: ho wunenu, ha wunena, hey wuneyni…
c) Olumlu Emir kipi
Olumlu emir kipi, geniş zaman kökünden elde edilir. Ancak, baş harfi “b” ve “v” harfi olan kökler dışında geniş zaman kökünün başına “bı” harfi getirilir, şayet ilk harfi “b” veya “v” ise bunun başına “b” gelmez. Emir kipi, 2. tekil ve 2.çoğul olmak üzere iki çekimden ibarettir.
Tekilin sonu ünsüz, çoğulun sonu da “i/eyn” ekini alır.
Formülü: “bı”+geniş zaman kökü….
Ör: wendış- bıwun, bıwuneyn, vıraştış-vıraz, vırazieyn, berdış-ber, bêrên,
bestış-best, bestên, waştış-bıwaz, bıwazên, rıştış-bıres, bıresên….
Kural :1) Geniş zaman kökünün elde edilişinde düşen harfler, emir kipinin yapılışında geri gelir. Ör: “dış”lı mastarların tümünde “R” harfi vardır ve geniş zaman kökü elde edilirken düşer. Örneğin, ardış, berdış, werdış, merdış gibi fiillerin geniş zaman kökleri, a, be, k, w, mır..olup geniş zaman yapılırken, “..en” eki eklenerek şöyle oluşur:
anu/onu, benu, wenu, kenu, mırenu…gibi..Ancak, emir kipi yapılırken geniş zaman kökünden düşen “R” harfi geri gelir. Ör: bıyar, ber, bıwer, bıkır, bımır….
d) Olumsuz emir (nehy)
Olumsuz emir kipi de, geniş zaman kökünden elde edilir. Olumlu emir ki-
pinin başında bulunan “b” harfi –varsa- yerine “me” olumsuz edatı getirilerek yapılır.
Formülü: “me”+geniş zaman kökü…
Ör: meyar, meber, mewır, mekır, memır…gibi….
3) Emir tipi kök
Emir tipi kök, emir kipi gibi elde edilir ve emir kipinin ta kendisidir. Ancak, emir tipi kipin başına, “dilek”fiilin “eşkayış, werıka, gon/ gerek, eg/eger-se” gibi geniş/gelecek zamanda kullanılan yardımcı fiil ve şart edatı getirilirken sonu da şahıs eklerinden “o/u, i” birini alır. Bu kökten de aşağıdaki kipler yaplır.
a) İstek fiil kipinin gelecek zaman kipi
İstek fiil kipinin gelecek zaman kipi , “..qayıl” yardımcı fiille emir tipi kökten yapılır. İstek fiil kipinin gelecek zaman kipini oluşturan “qayıl” yardımcı fiil, her üç şahıs ekini aldığı gibi emir tipi asıl fiil de iki şahıs ekini almaktadır.
Formülü: özne+ “qayıl” yardımcı fiil+ emir tipi fiil+şahıs ekleri....
Ör: ez qayıla tı bıwuni, wu qayılu ya bıwunu, ya qayıla ma bıwuni....
Not: İstek fiil kipinin ikinci bir gelecek zaman kipi daha vardır. Bu da emir tipi kökten yapılır. Bu kip ses tonuyla oluşturulan soru biçiminde veya “von” yardımcı fiil ile kullanılan emir tipi fiildir. 1.Formülü: özne+ emir tipi fiil+ şahıs ekleri....
Ör: ez bıwuni ? ez, bıyêr ? ez bınusi?,
2. Formülü : özne+”von” yardımcı fiil+özne+ emir tipi fiil+şahıs ekleri Ör: tı von tı biêri, tı von ya bıwunu,
b) Yeterlilik kipinin gelecek kipi
Yeterlilik kipinin gelecek kipi, “eşka” yardımcı fiil ile emir tipi kökten yapılır. Yeterlilik fiilin yardımcı fiili, şahıs eklerinin tümünü alır… Formülü: “eşka” yardımcı fiili+ emir tipi kök + şahıs eki….
Ör : wu eşkenu bıwunu, ya eşkena bıwunu, tı eşkeyni bıwuni, ma, şıma eşkeni bıwuni…
c) Gereklilik kipinin gelecek kipi
Gereklilik kipinin gelecek kipi de emir tipi kökten yapılır. Gereklilik kipinin yardımcı fiili olan “gon/gerek” ne zaman ne de şahıs ekini alır. Ancak asıl fiil olan emir tipi kök şahıs eklerinden yalnız “ u-i “ekini alır.
Formülü: “gon”+emir tipi kök+ şahıs eki : u-i….
Ör : wu, ya gon bıwunu, ez, tı, yi, ma, şıma, gerek bıwuni,
c) Şart kipinin gelecek kipi
Şart kipinin gelecek kipi de emir tipi kökten yapılır. Şart cümlesi emir tipi kökten olursa cevap cümlesi de geniş zaman kipi olur. Şayet şart cümlesi geçmiş zamanın hikayesi olursa cevap cümlesi de geçmiş zamanın hikayesi olur.
Ör: eg tı bıwuni tı bêni yo mallo hol, eg tu bıwendên tı bin yo zonayu pil..
C-Cümle ve Tamlamalar 1-Cümle Kuruluşu a-İsim cümlesi =-Özne+Yüklem:
Ör: Ahmed zonayo, Summeye zonayıya, şıma zonayê…
b-Geçişsiz Fiil Cümlesi = Özne+tümleçler+yüklem/tümleç Ör: Ali mon cey xud kot ra, Ali vızêr aspar şı Koertew
c- Geçişli Fiil Cümlesi = Özne+zarf tümleç+nesne+ tümleçler+yüklem Ör: Mêm vızêr Zin remnawa..Ferhat pahar şı umre..
c-Soru (istifham) Cümlesi = Özne+ nesne +soru edati + yüklem+2.nesne Ör: tu yi key musneyn Quran.. wu key yenu, tı çıta nuseyn
2-Sıfat Tamlaması = mevsuf (nitelenen isim) + sıfat (niteleyen)
Sıfat tamlaması, bir varlığı tanıtan iki sözcükten ibaret olan bir tamlamadır. Ör: Qelema sur, merdım zonayı, dara derg, mêşna gırd, vara qıj…
Not: Sıfat tamlamasında cinsiyet ekini genel olarak mevsuf (nitelenen) alır. Ancak niteleyen de yüklem olursa o zaman cinsiyet eki hem nitelenin hem de niteleyenin sonuna takılır.
Ör: qelema sur, nunu wışk, go boer, monga gor, astaro roeşnı, mahina boez,
ına qelema sura, ın go nêru, ına nehala sura,
3-İsim Tamlaması = isim (tamlanan- muzaf) +isim (tamlayan-muzaf ileyh).
isim tamlaması, iki varlığı tanıtan iki ayrı sözcükten ibaret olan bir tamlamadır. Ör: Deftêr Ali, şar dewon, tuti bacaron, meftê bêr…
Önerilerim:
1-Zazzaca dilbilgisi, alfabesi, ortak imla kurallarının tespiti, sözlük çalışması, lehçe ve ağızlar arasındaki farkların tespiti için bir Zazaca araştırma merkezinin kurulması, merkez bünyesinde de şu kurulların kurulması gerekir diye düşünüyorum: Zira bireysel ürünler toplum tarafından kabul görmedikçe piyasaya sürülmez. Kolektif aklın ürünü kabule şayandır.
a- Zazaca dilbilgisi kurulu, b- Zazaca alfabesi kurulu, c- İmla kurulu
d-Farklı dillerden eserleri Zazaca’ya tercüme kurulu
(Bunun için saha taramasını aktif hale getirmek, eski ve yeni klasik hoca ve öğretmenlere Zazaca eser yazdırma veya tercüme etme görevlerini - gerekirse telif ücretleri karşılığında – vermek gibi aktiviteler için bir bütçe ayırmak ) e-Sözlük kurulu
2- Tarih ve antropolojik ve etnolojik kurul
3- Ağız ve lehçeleri tespit kurulu
SONUÇ
Sonuç olarak diyebiliriz ki lâhutî bir ayet olan Zazaca bütün sahipsizliğine
rağmen diğer dillerin sahip oldukları manevi, fizikî ve bilimsel özelliklere sahiptir. Aynı zamanda gelişmeye müsait bir potansiyel barındırmaktadır. Mevcut olan siyasi ve demokratik atmosfer sayesinde ufuktan yeni görünmeye başlayan Zazaca’nın gelişmesini yeni nesle havale ederek milli ve manevi bir emanet olarak sahip çıkmalarını tavsiye ediyoruz. Bu münasebetle dilimiz ve ilimiz için bu önemli hizmeti deruhte eden başta Sayın Rektörümüz olmak üzere emeği geçen tüm kardeşlerimize şükran ve saygılarımı arz ederim.
