HAKKI ÇİMEN : ROZA ZONUNÊ DİNA- HALÊ ZONÊ ZAZAKİ [ DÜNYA ANA DİL GÜNÜ - ZAZA DİLİNİN DURUMU ]

Ewro roza zonunê dinawa. UNESCO sera 2000 de 21. Gucıgê "Roza Zonunê Mau" ilan kerde. Dina sero nıka 6 hazari ra żêde zoni qesey benê. Zoneẋu ra (uzman) gore 3 letunê na zonu ra 2 letey, eke cı rê wayrêni mekerê, werte 100 serunê verva ma de benê vindi. Yane mırenê. Na zonê ke tahlikê vindibiyaene de rê, i zonu ra zu zon ki zonê piriku u dêku u maunê mao. Zonê piy u ḳalıkunê mao. Zonê mao.

Zonê ke na dina sero qesey benê, pêru wayirê zu dugele niyê. İyê tayinê dugela ho esta. İyê tayinê ki dugela ho çina. Mıletê ke zu dugela ho esta, zonê ho kerdo ve zono resmi. Dugela wayirê zoni, teyina zonê ho rê wayreni kena. Zonê ho de kıtavu, qezentu dana vetene. Mektevu u universitu de zonê huyo resmi dana ve wendene. Radoni u televizyonunê ho de teyina zonê ho dana ve qesey kerdene.

Dugelê milli zonunê binu rê wayreni nêkenê. Dugelê milli wazenê ke zonunê binu bıkısê. Dugelê milli wazenê ke, wayrunê zonunê bêdugelu asimile kere.

Dae ra dina sero zofe zoni tenge derê.

Mıletê ma ki, 8 sey sera peene ra nat wayirê zu dugele niyo. Tırkiya de bınê bandıra Tırku de weşiya ho rameno. Mıleto Tırk ve dugela Tırkiya ra wazenê ke mıletê ma her hetu ra Tırk kerê.

Tırkiya eve qanun u mehkemunê ho, eve mektevunê ho, eve qısleunê ho (çıke zofe isonê ma vırende eskeriye de Tırki mıso), eve camünê ho, eve bonê cemunê Elevü mılete ma roze ve roze kena ve Tırk.

Na sevevu rao ke zonê ma bınê tahlikê vindibiyaene de ro.

Dae ra ma mecburime ke zon u kultırê ho rê wayreni bıkerime. Ma ra her kes ke Zonê ho rê wayreni bıkero, zonê ma tahlikê vindibiyaena ra xeleşino. Seweta zonê maa ho mısaene ewro zofê imkani estê. Gune ma ra herkes seweta zonê cedê ho seferber bo, zonê maa ho bımuso. Ma ra her keso ke zonê cedê ho qesey keno, domonunê ho salıx do. Ma ra her kes domonunê ho bırusno, dersunê zonê Zazaki. 

Ancax niya zonê ma xeleşino.  

B. TARIXÊ MA

Her mılet wayirê zon u kultırê huyo. Ma ki zu mıletime. Zonê ma, kultırê ma, itiqatê ma taê hetu ra zovinao. Zonê ma zê zonunê binu, kultırê ma zê kultırunê binu niyo. Wertê zon u kultırê ma u iyê mıletunê binu de ferqi estê. Na ferqi mıletê ma anê ve meyda.

Mıletê ma zu mıleto de kano. Zonê ma zono de kano, qadimiyo. Nosto ke qıral Daruşi M.A. 520 de Koe Bisutuni de kemeri sero nosto, uza namê welatê ma u namê mıletê ma ki vêreno ra.

Cedê ma ki tarıxtê taê dugeli nê ve ro: İmparatoriya Sasanü M.D. 224 ra hatan ve 651 Pakistan ra hatan ve Bizans, Aravi u Mısır gurêti vi bınê idara ho. İmparatoriya Sasanü de caê Deylemitu (Zazau) zof muhim bi. Dugela (dewleta) Ziyardino M.D. 928 ra hatan ve 1090; Dewleta Buyidu (Büvey Oğulları) 945 ra hatan ve 1070 coẋrafya ma de hukum kerdo, mıletê bini idara kerde.

Na dugelunê Zazau ki tarıxte zofe qonaẋi, saray, pırdi u çiyê sınate ardo ve meydan. Çiyê sınatê ke cedê ma ardê ve meyda, ewro müzeunê dina de sergi kerdê.   

C. ZONÊ CEDÊ MA ZAZAKİ

Zonaaxê/alimê tarıxi u iyê ilimê zonu, zonê ma Zazaki zonê Avesta vinenê. Avesta kıtavo bımbareko. Kıtavê itiqatê Zerdüşteniyo. Avesta M. A. dormê 1000 de noşiya. Sarayiya İmparatoriya Sasanü de Zazaki qesey biyo. Zazaki zono kano, qadimiyo.

Zazaki, çê zonunê (diller familiyası) Hind u İrani de ca cêno. Çıturi ke Almanki u İngilizki taê hetu ra zumini ra nêżidiyê, niya wertaẋiya Zazaki u Zonunê İranünê binu ki esta. Neżidiye 40 zonu de zoni çê zonunê İrani de ca cênê. Hama na zoni, 1. hetê phonologi (veng = ses) ra, 2. hetê lexsikon (qesey = vatey =kelime) ra, 3. hetê morfolożi (diftong = taki) ra zuvinaê. 4. Wayirê na zonu zumini famnêkenê. Dae ra lehçê zumini niyê.

Zazaki zono de dewletiyo. Dewletiyo, çıke zonê ma de zofe çi u meseley pak u zazal yenê ve vatene. Misal: Tırki de seweta "sosyal" zu qeso Tırki çino. Zonê ma de sosyal "eve qom", "wayirê qomi", "gonêgerm" ifada beno.  

Na watey zonê ma de zof rındek u nerm vażinê: Zerê mı to rê vêseno! Goniya mi to rê girina! Sewa Haqi to sero senıke bo! Tavi na vatey zonunê binu de ki estê. Hama Zazaki de tenena hewl u zalal vażinê.

2009 de UNESCOy xevere kerde vıla ke, "Zazaki rê ke wayreni mekere, Zazaki roze yena mıreno!" Merdene zonu niya yena ve meydan: Eke zu zon mektevu nêkewt, mektevu de nêame ve wendene, roze yena, naê ke u zon qesey kenê dina ho peyderpey vurnenê, benê ve kêmi. Roze yena ke, endi kes nêmendo ke u zon qesey bıke ro. Qeseykerdoẋa peênê ya ki qeseykerdoẋo peên ke merd, u zon ki endi merde qewul beno.

Zu zon ke kewt ve bınê şiya mıletê de bini, beno zar. Roze yena raşti mıreno. Dae rao ke ma ra herkes bê ro ra ho, pêheşiyo. Zonê ho rê wayireni bıke ro. 

Zu mıleto bin seweta zon u kultır u itiqatê ma sarê ho nêdazneno; zon u kultır u itiqatê ma rê wayrêni nêkeno. Çıke her mılet teyina zon u kultır u itiqatê ho rê wayrêni keno. Çıke her mılet wazeno ke, zon u kultır u itiqatunê mıletunê binu zar u sıst kero, bıkıso. Niya i mıletunê binu bıżero bınê bandıra ho. 

Na sevevu rao ke zon u kultırê ma tahlike de ro.

Cuanıki u cuamerdunê ilim ra żê Oskar Mann u Karl hadank, Noam Chomisky u Joyne Blau tesbit u tesdiq kerdo ke Zazaki Kurdki ra zof kano. Dae ra ma çıturi ke lazê ho ra "Bao!" ya ki çêna ho ra "Daê!" nêvame, kes nêşikino ke vazo "Zazaki lehçê Kurdkiyo". Ayvo! İyê ke niya vanê, zonê Zazaki rê hurmete nêkenê. Raşti wazenê ke Zazaki bımıro.

Çıla ma ilimo. Ma ilim qewıl keme. Alimunê ilimê zonu u ilimê tarıxi ra her hetu ra ispot kerdo ke, Zazaki ho sero zu zono. Lehçê zono de bin niyo. Daerao ke ma fêlê ideolożi u şasetu qewıl nêkeme.  

Mesela namê mıletê ma de ki, mezgê mıletê ma şasetu u idelozünê ecnebü kerdo ve qıloncin. Çıturi ke uwa qıloncine de nêoseno ke uwe de mosey estê, ya ki çinê, çıturiyê, senenê, ideolożü ki niya mezgê mıletê ma kerdo ve qıloncin. Daera aqıl u famê mıletê ma tewerte rao.

Niya nêşikime zubime. Ma ke zunêbime, nêşkime zonê ho rê wayrêni bıkerime.

İyê her mıleti zofe namê ho estê. Misale, taê namê Tırku niya rê: Turkmani, Yöriki, Tahtaci, Avşari, Oẋuzi, Kayini. Hama Tırki ho eve "Türk" yane eve zu namê ifade kenê. Vanê namê mao milli "Türk"o. İyê mıletunê binu ki zofe namê ho estê. Hama zu namêo milli de ho ifada kenê.

Mıletê ma ki, ca ve ca ho eve taê namu ifada keno. Hama namê mıletê mao milli "Zaza"o. Ma kamiya huya milliye eve "Zaza", zonê ho ki eve "Zazaki" ifada keme. Namê mıletê mao milli "Zaza" eve na delilunê tarıxi ispot beno:

1. Secerê Kureşi tarıxê 1329 de vırażiyo. Eve morê Sultan Alattın Keykubati more kerdo. Mordemo ke Secerê Kureşi imza kerdo, zu tolivê raa itiqatê Zazaunê Elevüno. Namê i alimi Qabila Zazau ra Molla Baniyo. Na secere de namê u kamiya mıletê ma bena ve zalale.

Zazaê ke nıka Sunniyê, dinu ra zofey i waxtu hona Elevi biyê. Tarıxte vażino ke; Yavuz Selimi 40 000 Elevi qıṙ kerde. İ Eleviyê ke i waxtu qıṙ kerde, tornê dinu nıka Zazaê Sunniyê. Çıke i zulum rê damis nêbiyê, biyê Sunni. Dae rao ke, naê ke ma ra ho Zazau sero nêmorenê, tarıx nêzonenê, xelete kenê. Zazaê Elevi ve Zazaê Sunni ra bıraê. Ma zu mıletime. Ho viri ra mekerê ke, Tırkê Sunni u Tırkê Elevi ki estê. Hama hurdimena ho "Türk" vinenê. Hurdimena vanê, "Biz Türküz!".

2. Seyahê Dugela Osmani Evliya Çelebi tarıxê 1650 de welatê Zazau ra feteliyo. Kıtavê ho "Seyahatname" de mıleto Zaza u Lisanê Zazaki dekerneno. Evliya Çelebi niya vano: "Şarq de en zonê gırsê ke qesey benê; Lisanê Zazaki u Lisanê Loluno. Lisanê Lolu ve Lisanê Zazaki zu zono."

Na tarıxê mıletê mao ke mı kılmek ardi ra zon, mısneno ra ma ke, zon u tarıxê ma zof ḳano. Zonê cedê ma zono de pak u zalalo.

Zonê ma wertê ma u domonu u tornunê ma de zu pırdo de hewl u qayimo. Eve na pırd domoni u tornê ma, tornê torununê ma şikinê ke cedê ho u tarıxê ho u kultırê ho nas bıkerê. Eke na pırd rıżiya, endi besenêkenê ke cedê ho u kultırê cedê ho bızonê nas bıkerê. Meverdime ke na pırd bırıżiyo.

Zonê ma kılıtê ẋezna tarıx u kultırê mao. Domonunê ma ke na kılıt kerd vindi, asimile benê. Hetê kamiya milliye ra benê ve pêrsan, benê newes.

Zonê ma, kılıtê ẋezna kultır u tarixê mao. Ma ke na kılıt kerd ve vindi, mıletê ma ki beno vindi. Na kılıt vindi mekerime.

Dêku u piriku u kalukunê ma zonê ma qesey kerd, lawıki u şuari vati, merteley pers kerdi, sanıki vati, niya zonê cedê ma hatan ve ewro ard. Nıka dore ma de ro. Ma gune zonê cedê ho rê wayreni bıkerime. Çaxê teknolojiyo. Zofe imkani estê. Mektevi estê. Ma ke raşti bıwazime, qif bıżerime, şikime zonê cedê ho keme mektevu, sevekneme, qori keme, avê beme.

Ç. İMKANÊ HEWLİ

Serunê peenu de seweta zonê ma zofe karê rındi u delali amey ve meydan:

1. Sera 2008 e amnoni de Mamekiye de Üniversita Tunceli (Munzur) salonê belediya de ho da ve naskerdene. A roze mı uza eve zu arzuhale/dilekça seweta Baxsê /Bölümê Zon u Edebiyatê Zazaki müracaat kerd. Ma ve heyetê üniversita ra dı rey Berlin de amayme pêser. Sera 2012 de Baxsê /Bölümê Zon u Edebiyatê Zazaki Üneversita Munzuri (Tunceli) de bi ra. Universita Munzur ra xeylae eve diplomê mısnoẋeniya (malimeniya) zonê Zazaki mezun bi.

2. Sera 2011 de Üniversita Bingöli "Sempozyumê Zazakiyo İnternasiyonalo iyê 1.ine" vırast. Mı ki uza "Mektevunê Tırkiya de Haqa Dersa Zazaki" sero qesey kerd. Eve na sempozyum xeylaê mıletê ma heşiya pê, seweta Zazaki taê çeveri bi ra.

3. Sera 2012 ra nat domonê Zazau şikinê ke mektevunê Tırkiya de dersa Zazaki weçinê/ bıżêrê. Bingöl/ Çolıg u Mamekiye de xeylaê domoni nıka dersa Zazaki cênê.

4. Zonê ma de xeylaê kıtavi, dergi u qezentey bi vıla. Zazaki proẋramunê taê televizyonu de qesey beno. Ma kıtavê mektevê vıreni (ilkokul) vıraşti. Zazaki de filimê sinama vırażay. Nıka Zazaki tiyatroy estê.

5. Nıka zofe suku de qursê zonê Zazaki estê.

D. MEKTEVUNÊ EYALETÊ NRW (ALMANYA) DE DERSA ZAZAKİ

 Cuanıki u Cuamerdê Delali,

Domonê ma nêşikinê zonê ma Zazaki bınosê, qesey bıkerê. Çıke dersa Zazaki hatan ve ewro mektevunê Almanya de çine biye.

Qanunê Eyaletê Nord Rhein Westfaleni "RdErl. d. Ministeriums für Schule und Weiterbildung vom 21.12.2009; BASS. 13-63 Nr. 3" ra gore haqa domonunê muhacirü esta ke, zonê ho de derse bıẓerê.

Namê na haqa dersa zonu "Herkunftssparahlicher Unterricht"o. Yane domonê muhacironê ke eyaletê NRW de weşiya ho ramenê, i şikinê hefte de hatan ve 5 saati zonê maa u piyunê ho de dersa zonê ho bızerê.

Nazırê Mektevu u Wendisê NRW´ni  (Das Ministerium für Schule und Weiterbildung NRW) masrafunê na derse her hetu ra cêno ve ho ser.

Ma wast ke dersa Zazaki mektevunê eyaletê NRW´i kerime. Daera ma taê cunıki u cuamerdi Gucıge 20015, Alevi Kültür Merkezi Oberhausen de ameyme têlewe. Ma uza "Camatê Maau u Piyunê Zazaunê Duisburg u Dormê Duisburgi e.V. (ZED)" na ro. Camatê (dernek) ma sera 2016 de ame ve naskerdene, bi ve e.V. (eingetragener Verein).

Ma Gulane 2017 de, namê Camatê Maau u Piyunê Zazaunê Duisburg u Dormê Duisburgi ra, Nazırê Mektevunê Eyaletê NRW´i rê (Ministeriums für Schule und Weiterbildung) eve 800 imza muracaat kerd.

Asma payiża vırene 2017 de Nazırê Mektevunê Eyaletê NRW´i rê (Ministeriums für Schule und Weiterbildung) Zonê Zazaki qebul kerd. Kerd ve lista zonunê menşeyü, Almanki, "Liste der Sprachen, die im Herkunftssparahlichen Unterricht in NRW stattfindet".

Mudıra mektevunê suka Duisburgi (Schulamt für die Stadt Duisburg) camatê ma 7´e asma Çeliye 2017 de sılayiye kerd. Schulamtê Duisburgi a roze seweta dersa Zazaki qerar guret. Sera 2018/2019 de dersa Zazaki mektevunê Duisburg de sıfte bena.

Nıka maay u piyê domonu Duisburg de seweta dersa zazaki domonunê ho qeyd kenê.  

Haqa dersa Zazaki, teyina seweta suka Duisburgi niya. Domonê ke eyaletê NRW de weşiya ho ramenê, NRW de sonê mektev, na haqe iyê dinu pêrüna. Sıma maay u pi berze ra ho ver. Bêrê têarê, zube. Domonunê ho motive kerê. Yane alaqa domonu pêhesnê. Schulamtê suka ho rê muracaat bıkerê. Camatê ma ki poşta dano ve sıma. Niya sukunê sıma de ki dersa Zazaki vırażina.

E. ALMANYA DE SEWETA DERSA ZAZAKİ ÇI LOZIMO?

1. Domonê ke sonê dersa Zazaki lozımê. Seweta mektevê vıreni (sınıfa 1´ye ra hatan ve sınıfa 4.) en senık 15 domoni; seweta mektevê werti (sınıfa 5´ine ra hatan ve sınıfa 10.) en senık 18 domoni gere qeyd bê. 

2. Mısnoẋi (malim) lozımê. Hatan nıka Schulamt Duisburg rê seweta dersa Zazaki 4 müracaati estê.

3. Kıtavê dersê lozımê. Malzemey żê CD unê muzikê domonu lozımê. Filmi u videoyê ke domonu rê mınasıvê, i lozımê.

4. Piyagurenayisê maa u piyunê domonu lozımo. 

Waê ma, Bıraê ma!

Seweta Zazaki tahlikê vindibiyaena ra xelesnaene tek zu çare esto: Domonunê ma ke Zazaki qesey kerd, nost, wend u waxt Zazaki xeleşino.

Bêrê pêru eve zereweşiye zubime! Eve zerehirayiye piya bıgurime!  Na kar qif bıżêrime!  Ma ke bime zu, piya gureayme, şikime Zazaki tahlike vindi biyaene ra xelesneme.

Roza zonê maau ma u mıletê ma rê xêre bo. 

Ratingen/Almanya

Hakkı Çimen